18.10.2023
Dziś już możemy stwierdzić bez cienia wątpliwości. Zwycięstwo obozu demokratycznego 15.X.2023 było możliwe nie tylko dzięki wyjątkowej mobilizacji ludzi młodych, ale również dzięki wyraźnemu osłabieniu wpływów Kościoła katolickiego. I odwrotnie, zwycięstwo autorytarnego obozu w 2015 roku w dużym stopniu stało się możliwe dzięki masowemu poparciu kleru katolickiego. W roku 2023 to wsparcie nie osłabło, natomiast głos proboszczów i biskupów stał się słabiej słyszalny. Młodzi Polacy w większości go zignorowali. I to będzie postępować, co jest dobrą okazją, by się bliżej przyjrzeć coraz częściej podejmowanym decyzjom odejścia od Kościoła.
Zjawisko apostazji na stałe zagościło w polskich mediach. Polki i Polacy swoje odejście od kościoła katolickiego przestali traktować jako temat wstydliwy. Wprost przeciwnie, dla wielu akt apostazji to sposób demonstrowania własnej niezależności i krytycznego osądu instytucji, która nie tylko przestała spełniać ich religijne i duchowe oczekiwania, ale stała się źródłem irytacji, a nawet gniewu. Czynią to pisarze, ludzie kultury, ale też zwykli ludzie, których wyznaniami są przepełnione media społecznościowe. Te głosy są odnotowywanie nie tylko przez krytycznie nastawionych do kościoła odbiorców. Opublikowane w tym roku przez GUS dane nie pozostawiają wątpliwości. Jeśli w 2011 roku przynależność do katolicyzmu deklarowało 87,7 procent Polaków, to w 2021 ta liczba skurczyła się do 71, 3 procent, a więc o 16,4 procent. To jest wyraz galopującej sekularyzacji. Również osoby pozostające w kościele, a nawet księża, zdają sobie sprawę, że to zjawisko nie jest chwilową modą, ale coraz bardziej znaczącym faktem społecznym. Jak do tej pory brakowało jednak systematycznego opracowania tego zjawiska.
Naprzeciw tym oczekiwaniom wychodzi książka Odchodząc od wierzeń: analiza narracyjna dyskursu o apostazji. Jej autorka, dr Magdalena Grabowska, jest adiunktem w Instytucie Lingwistyki Stosowanej, Uniwersytetu Gdańskiego. Jej zainteresowania dotyczą takich zagadnień jak dyskurs narracyjny o apostazji, analiza językowego obraz wiary w Boga, dyskurs i komunikacja we wspólnotach chrześcijańskich z nurtu ewangelikalnego oraz dyskurs tożsamościowy osób LGBT+. Na każdy z tych tematów opublikowała wiele artykułów w specjalistycznych czasopismach naukowych. Jej książka Odchodząc od wierzeń stanowi poniekąd zwieńczenie dotychczasowych badań, ale też otwiera nowe perspektywy zbyt mało opisanego zjawiska. Autorka nazywa swoją książkę we „Wstępie” projektem, którego celem jest „analiza narracyjną danych jakościowych w postaci wywiadów o autobiograficznej treści przeprowadzonych z 35 osobami (19 kobiet i 16 mężczyzn) w przedziale wiekowym 18 – 50+, które podjęły decyzję o odejściu ze wspólnoty Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce i podzieliły się tą informacją w mediach społecznościowych, na fejsbukowej grupie o nazwie “Apostazja 2020”, która aktualnie, to jest w roku 2022, liczy ponad 22 tysiące członków”. To ważna informacja gdyż pozwala od razu zorientować się, że mamy do czynienia nie tyle z ciekawostką sezonową, ale z istotnym zjawiskiem społecznym, którego znaczenie będzie rosnąć w najbliższych latach.
Jest to studium interdyscyplinarne jednak mocno zakorzenione w językoznawczej analizie ludzkich wypowiedzi. Korzysta też z ustaleń socjologów religii, psychologów a nawet medioznawców. Najważniejszym jednak osiągnięciem autorki jest, w moim przekonaniu, wnikliwa i precyzyjna analiza języka bohaterów jej książki czyli polskich apostatów, którzy zdecydowali się udzielić jej obszernych wypowiedzi dotyczących decyzji zerwania z kościołem. Jak napisała w podziękowaniu, to właśnie dzięki nim udało jej się sporządzić nader szczegółowy portret zbiorowy polskiego apostaty: „Jestem ogromnie wdzięczna za sposobność odbycia głębokich oraz szczerych rozmów na temat doświadczenia odchodzenia od wspólnoty, porzucania praktyk, które, nierzadko od wczesnego dzieciństwa, stanowiły ważny element życia i wychowania”. Jednak trzeba powiedzieć, że również opowiadający swoje życiowe historie zostali przez autorkę obdarzeni niezwykłą wprost empatią i zrozumieniem, które sprawiły, że wielogodzinne niekiedy opowieści stały się wprost fascynujące. Warto też dodać, że sposób w jaki dr Grabowska poddała je językoznawczej analizie sprawił, że czytelnik otrzymuje wgląd w radykalne przemiany cywilizacyjne dziejące się dosłownie na naszych oczach. Prawdopodobnie to właśnie coraz bardziej masowe zjawisko odchodzenia od kościoła katolickiego sprawi, że już za kilka lat będziemy zmuszeni pożegnać się z diadą „Polak katolik”, jak to przed nami zrobili Hiszpanie, Włosi czy zwłaszcza Irlandczycy. A propos Irlandii to ucieszyło mnie, że autorka zauważyła mój krótki esej opublikowany przed rokiem na łamach Studia Opinii „Hugh Turpin czyli apostazja po irlandzku” (https://studioopinii.pl/archiwa/227059). Warto też odnotować książkę Marty Abramowicz, „Irlandia wstaje z kolan”, o której również na naszych łamach pisał przed kilku dniami Zbigniew Szczypiński (https://studioopinii.pl/archiwa/238364).
A skoro już o Irlandii mowa, to Wydawnictwo Czarne planuje wydanie w przyszłym roku wydanie niezwykle poczytnej książki dziennikarza irlandzkiego Dereka Scally, „The Best Catholics in the World”. Jeśli galopująca sekularyzacja przydarzyła się „najlepszym katolikom na świecie”, za jakich uważali się Irlandczycy, to wszystko wskazuje na to, że konkurujący z nimi w tej konkurencji Polacy idą dokładnie w tym samym kierunku.
A wracając do książki poświęconej apostazji. Otóż składa się ona ze wstępu, zakończenia i czterech wzajemnie się dopełniających rozdziałów.
W rozdziale pierwszym otrzymujemy wieloaspektowy opis tytułowego pojęcia ze szczególnym uwzględnieniem stosunku kościoła rzymsko-katolickiego do apostazji. Autorka zwraca też uwagę na współczesne uwarunkowania religijne, społeczne i polityczne, oraz omawia stosunek kościoła do liberalizmu, co jest istotne w kontekście analizowanych wypowiedzi apostatów.
Dwa kolejne rozdziały mają charakter językoznawczy. Najpierw Grabowska przedstawia „Opowieść o apostazji w ujęciu narracyjno-dyskursywnym”, co pozwala jej przywołać istotne ustalenia badaczy z różnych szkół językoznawczych. W rozdziale trzecim, zatytułowanym „Metodologia badań jakościowych. Wywiad” skupia się już tylko na specyficznej formie międzyludzkiej komunikacji jaką jest właśnie wywiad. Mogłoby się wydawać, że te dwa rozdziały są nazbyt techniczne i bezpośrednio niezwiązane z głównym tematem książki. Taka ocena byłaby jednak dużym błędem. Okazuje się bowiem, że te wszystkie ustalenia są istotne dla zrozumienia szczegółowych analiz jakim w rozdziale czwartym zostały poddane wypowiedzi bohaterów książki. Został on zatytułowany „Wywiad o apostazji z perspektywy dyskursu narracyjnego” i wykazał w całej rozciągłości przydatność ustaleń naukowych dla zrozumienia nie tylko zjawiska apostazji, ale również jego znaczenia w życiu konkretnych ludzi, którzy podjęli decyzję o zerwaniu wszelkich kontaktów z kościołem.
W zakończeniu dr Magdalena Grabowska przedstawia ogólne wnioski płynące z opisanej apostazji jako faktu społecznego w Polsce. Istotne jest uchwycenie złożoności samego zjawiska. Jak pisze autorka: „Apostazja, o której opowiadali/opowiadały rozmówcy/rozmówczynie jest naznaczona zarówno wymiarem intelektualnym jak i emocjonalnym. Jest znakiem utraty przekonań religijnych oraz niezgody na działania i hipokryzję Kościoła katolickiego”. Zapewne dla wielu czytelników tego ważnego studium będzie zaskoczeniem konstatacja, że apostazja dla większości bohaterów książki nie była aktem dramatycznym czy bolesnym. Wprost przeciwnie, jak stwierdza autorka: „Zmiana tożsamości z religijnej na świecką z punktu widzenia osób, które zgodziły się podzielić doświadczeniem apostazji ze mną, okazała się dość łagodna. Od dłuższego czasu nie utożsamiały się z nauczaniem Kościoła katolickiego. W trakcie rozmów dobitnie sygnalizowały potrzebę świeckiego państwa, świeckiej szkoły oraz odseparowania państwa od Kościoła. Zatem akt apostazji w przypadku tych osób to w większości przypadków formalność, zamknięcie pewnego etapu życia oraz symboliczne odcięcie się”. Podobnie swoje odejście od katolicyzmu przed laty opisał w „Dziennikach” Witold Gombrowicz.
Lektura całości jest więc niezwykle pouczająca i może się okazać pomocna zarówno dla tych, którzy sami się zastanawiają, czy nie dokonać apostazji, jak i dla tych, którzy po prostu chcą to zjawisko zrozumieć. Nade wszystko jednak jest to solidne studium socjologiczne zjawiska dziejącego się na naszych oczach, a więc trudno uchwytnego. Magdalena Grabowska wybrała drogę najpewniejszą. Nie ocenia, tylko pozwala mówić tym, którzy się na krok apostazji zdecydowali.
