Stanisław Obirek: Czy religia zniknie?5 min czytania


14.04.2024

Artykuł jest jednocześnie zaproszeniem na wykład, który odbędzie się w jutrzejszy poniedziałek o godz.18.00 w Pałacu Staszica i który będzie też można obejrzeć online (https://www.youtube.com/watch?v=AMzirK_ResU).

Czy religia zniknie?

Nie ja jeden sobie stawiam to pytanie. Pytają socjologowie religii, filozofowie i teologowie, antropologowie, a nawet fizycy jak chociażby popularny wykładowca Krzysztof Meissner. Właściwie każdy ma na ten temat swoje zdanie i chętnie się z nim dzieli z bliźnim, a czasem ma mu za złe, ze tego zdania nie podziela. Będę o tym mówił na wykładzie w Kawiarni Naukowej, na jednym ze spotkań, które są wspólnym przedsięwzięciem Festiwalu Nauki w Warszawie, Wszechnica.org.pl i Zakładu Działalności Pomocniczej PAN w Warszawie.

Spotkania odbywają się w każdy trzeci poniedziałek miesiąca (od września do czerwca) w Pałacu Staszica, ul. Nowy Świat 7. Razem z organizatorami doszliśmy do wniosku, ze warto porozmawiać o zmierzchu religii. Oprócz tytułu zamieściliśmy krótki opis: „Wiek XXI będzie wiekiem religii/mistyki, albo go w ogóle nie będzie. To znane powiedzenie przypisywane ministrowi kultury Francji Andre Malraux, który sam był niewierzący. Podobnie brzmi powiedzenie Karla Rahnera, niemieckiego jezuity, że chrześcijanin XXI wieku albo będzie mistykiem, albo go w ogóle nie będzie. Chciałbym je odwrócić i udowodnić tezę, że XXI wiek uratuje stopniowy zanik religii i zmniejszanie się jej wpływu na życie ludzi”.

Tym, którzy ani się nie wybiorą do szacownej siedziby PAN, ani nie obejrzą na ekranie komputera przedkładam trzy główne tezy, które postaram się  przedstawić na wykładzie. Proszę mnie nie pytać, czy to mój pogląd, bo to nie ma nic do rzeczy. Ja, po prostu, referuje to, co inni mówią i piszą i zachęcam słuchaczy, by zapoznali się z zaprezentowanymi opiniami socjologa, filozofa oraz teologa i nad nimi zastanowili.

Najpierw przedstawię badania bodajże najwybitniejszego, a w każdym razie najpłodniejszego amerykańskiego socjologa religii – Ronalda F. Ingleharta (1934-2021), a dokładniej jego ostatnią książkę z 2021 roku: “Religion’s Sudden Decline. What’s Causing it, and What Comes Next?“. Zdaniem Ingleharta, który powołuje się na bardzo szczegółowe badania: „W latach 1981-2007 większość krajów stała się bardziej religijna, ale w latach 2007-2020 przytłaczająca większość stała się mniej religijna”. Tak więc poczynając od 2007 roku mamy do czynienia z gwałtownym zmierzchem religii. Oto niektóre tematy tej książki, które zakreślają również pejzaż problemów jakich dotyka współczesna socjologa religii próbująca wyjaśnić radykalną zmianę sytuacji w XXI wieku:

  1. Przejście od norm pro-płodnościowych do indywidualnego wyboru normy
  2. Debata o sekularyzacji
  3. Co powoduje sekularyzację? Wzrost znaczenia norm indywidualnego wyboru
  4. Co zastępuje religię?
  5. Co nas czeka w Przyszłości?

Zupełnie niezależnie od Ingelharta pytania te podejmuje filozof Philip Kitcher, który jest jednym z najbardziej subtelnych myślicieli współczesnych. Łączy w sobie precyzję angielskiej filozofii analitycznej z pragmatycznym podejściem do zadań filozofii. Jest też uznanym wykładowcą akademickim, dla którego udział studentów w procesie rozumienia kwestii filozoficznych jest oczywisty. Uważa się za kontynuatora myśli ojca założyciela pragmatyzmu, amerykańskiego filozofa Johna Dewey. W czasie wykładu przedstawię główną tezę jego książki opublikowanej w 2014 roku “Życie po wierze. Pochwała świeckiego humanizmu“, której polskie wydanie niebawem ujrzy światło dzienne. Kitcher wprowadza dwa niezwykle ciekawe pojęcia. Miękki ateizm i wyrafinowaną religię. Ludzie reprezentujący te dwa stanowiska, jego zdaniem, mogą się znakomicie między sobą dogadać.

Wreszcie, po trzecie, chciałbym wspomnieć o tzw. nones czyli bezwyznaniowcach, o których bardzo pozytywnie wyraża się amerykański teolog o wietnamskich korzeniach Peter Phan. Istnienie “nones” zostało po raz pierwszy odnotowane przez Pew Research Center w 2015 roku i zidentyfikowane jako jedyna grupa “religijna” wykazująca rosnący trend. Oceniana różnie, bo brak przynależności do określonego wyznania lub tradycji religijnej przy jednoczesnym deklarowaniu wiary w Boga jest dla niektórych wyrazem niekonsekwencji, dla innych zaś, przeciwnie, jest gestem odwagi i religijnego nonkonformizmu. Niezależnie od tych ocen, pozostaje faktem, że grupa ta jest jedną z najszybciej rosnących w USA. Prognoza opublikowana w 2022 r. przez Pew Research Center pokazuje, że w 2070 r. 52% Amerykanów będzie niezaangażowanych religijnie, a jednocześnie tylko nieco ponad jedna trzecia z nich (35%) będzie chrześcijanami.

Zdaniem Petera Phana “nones” to jedna z najbardziej kreatywnych grup religijnych, której pojawienie się potwierdza istnienie tzw. “drugiego wieku osiowego” (Ewert H. Cousins). Jest to nawiązanie do klasycznego pojęcia wieku osiowego wprowadzonego przez Karla Jaspersa. W pierwszym przypadku chodziło o nową samoświadomość różnych grup ludzkich, w drugim zaś o jej globalny zasięg. Konsekwencją drugiego wieku osiowego jest przekroczenie istniejących podziałów religijnych i cywilizacyjnych. Tak więc Peter C. Phan, powtarzam – katolicki teolog, nazywa “nones” odkrywcami. Widzi w nich tych, którzy wskazują nowe drogi w życiu religijnym. Jak napisał: “Proponuję spojrzeć na ‘duchowych poszukiwaczy’ (których częścią są SBNR [duchowi, ale niereligijni – S.O]) – jako pionierów w praktyce formy życia chrześcijańskiego, która jest zarówno ‘religijna’, jak i ‘duchowa’, która jest szczególnie odpowiednia dla naszych czasów”.

Na koniec chciałbym podkreślić fakt, że refleksja teologiczna ma miejsce w instytucjach katolickich, ponieważ do niedawna to Kościół katolicki ubolewał nad procesem sekularyzacji i upadkiem praktyk religijnych. Teraz możemy zaobserwować bardziej pozytywną ocenę tych zmian.

<strong>Stanisław Obirek</strong>
Stanisław Obirek

 (ur. 21 sierpnia 1956 w Tomaszowie Lubelskim) – teolog, 
historyk, antropolog kultury, profesor nauk humanistycznych, profesor zwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego, były jezuita.

 

14 komentarzy

  1. Dobek 14.04.2024
  2. j.Luk 14.04.2024
    • Magda 15.04.2024
      • j.Luk 17.04.2024
  3. Zbigniew 15.04.2024
  4. narciarz2 15.04.2024
  5. Mic 15.04.2024
  6. ohir 15.04.2024
  7. Stanisław Obirek 15.04.2024
  8. Senex 16.04.2024
  9. Zbigniew 16.04.2024
  10. Stanisław Obirek 16.04.2024
    • narciarz2 16.04.2024
      • Zbigniew 17.04.2024