07.09.2021
Kolejny tydzień…
…przynosi – jak zazwyczaj – przegląd wydarzeń z przeszłości. Ograniczamy się w zasadzie do zdarzeń, związanych z nauką, techniką, kulturą — czyli z tym, co naprawdę ważne dla postępu cywilizacji. Zupełnie incydentalnie omawiamy wydarzenia polityczne.
Kryterium wyboru informacji chyba nie istnieje, a w każdym razie jest ogromnie subiektywne. Czasami skupiamy się na faktach ciekawych, intrygujących albo po prostu zabawnych.
8 września
1588 – Urodził się Marin Mersenne (zm. 1 września 1648) – francuski minimita (członek zakonu tzw. Braci Najmniejszych), teolog, filozof, matematyk i teoretyk muzyki. Postulował, aby opracować encyklopedię służącą wszystkim pokoleniom. W dziele Cogniata Physico-Matematica z 1626 roku napisał, że liczby postaci 2^n – 1 (noszące dziś jego imię) są pierwsze dla n = 2, 3, 5, 7, 13, 17, 19, 31, 67, 127, 257. Dopiero później wykazano, że twierdzenie to jest nieprawdziwe dla n = 67 i 257. Niezależnie od tego liczby Mersenne’a są dziś bardzo ważne w badaniach nad wielkimi liczbami pierwszymi. Jako pierwszy zmierzył prędkość dźwięku w powietrzu.
1981 – Zmarł Hideki Yukawa, (ur. 23 stycznia 1907) fizyk teoretyk, pierwszy Japończyk uhonorowany Nagrodą Nobla. W roku 1949 został profesorem na Columbia University. W tym samym roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki za przewidzenie istnienia mezonów na podstawie teoretycznej pracy dotyczącej sił jądrowych.
2040 – To nie pomyłka, wybiegamy w przyszłość. Tego dnia dojdzie do tzw. wielkiej koniunkcji, w której czasie w gwiazdozbiorze Panny spotkają się: Merkury, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn i Księżyc, ustawiając się w jednej linii prostej. Nie wszyscy tego dożyjemy, ale możemy być pewni, że mnóstwo głupków będzie przekonanych, że tego dnia nastąpi koniec świata. Daję słowo: nie nastąpi. A w każdym razie z tego powodu.
9 września
1923 – Urodził się Daniel Carleton Gajdusek, (zm. 12 grudnia 2008) amerykański biofizyk i pediatra pochodzenia słowackiego, laureat Nagrody Nobla z dziedziny fizjologii i medycyny w roku 1976 za badania nad prionami, wywołującymi tzw. chorobę kuru. Był homoseksualistą i pedofilem. Fakt współżycia z 300–400 papuańskimi chłopcami potwierdził w szwedzkim filmie dokumentalnym „Geniusz i chłopcy” w reżyserii Bosse Lindquista. W kulturze Papuasów homoseksualizm miał charakter obrzędowy, co Gajdusek wykorzystał, prowadząc tam badania naukowe. Wybuchł skandal, Gajdusek został aresztowany. Wywołało to falę sprzeciwu wśród środowiska naukowego, w jego obronie wystąpili liczni bardzo znani uczeni. Ostatecznie w 1997 r. poszedł na ugodę z sądem i w więzieniu spędził tylko rok.
1963 – Odnotowano po raz pierwszy w historii żywe narodziny w ogrodzie zoologicznym (w Pekinie) tzw. pandy wielkiej, inaczej niedźwiedzia bambusowego. Chińczycy pracowali nad tym od 1955 roku.
2003 – Zmarł Edward Teller (węg. Teller Ede, ur. 15 stycznia 1908) amerykański fizyk jądrowy pochodzenia węgierskiego, uczeń Nielsa Bohra, uczestnik „Programu Manhattan”. Znany jako „ojciec” amerykańskiej bomby wodorowej wraz z polskim matematykiem, Stanisławem Ulamem; faktycznie, odegrał wielką rolę w opracowaniu programu jej budowy, ale nim nie kierował: był postacią wielce kontrowersyjną i człowiekiem niezwykle konfliktowym. W 1991 wyróżniony szyderczą „pokojową nagrodą Ig Nobla” za „całokształt mozolnych wysiłków zmiany sposobu rozumienia przez wszystkich pojęcia pokój”.
10 września
1659 – Prawdopodobnie tego dnia urodził się Henry Purcell (zm. 21 listopada 1695) – jeden z najbardziej znanych oraz utalentowanych angielskich kompozytorów muzyki baroku. Uchodzi on za twórcę angielskiej muzyki klasycznej, czego wyrazem może być uznanie jego opery Dydona i Eneasz za operę narodową.
1913 – Pierwsza autostrada połączyła wybrzeża USA. Tego samego dnia (tylko w roku 1921) otwarto w Berlinie pierwszy odcinek autostrady w Europie.
1977 – We Francji po raz ostatni użyto gilotyny. Pochodzący z Tunezji porywacz i morderca Hamida Djandoubi (w lipcu 1974 porwał i zamordował 21-letnią Francuzkę Elisabeth Bousquet) został ścięty w więzieniu Baumettes w Marsylii.
11 września
1877 – Urodził się Sir James Hopwood Jeans, angielski fizyk, astronom i matematyk, znakomity popularyzator nauki. Jeden z ulubionych pisarzy autora niniejszej rubryki. Stworzył przypływową teorię powstawania Układu Słonecznego (pod wpływem siły grawitacji obcej gwiazdy). On też był pierwszym, który wpadł na pomysł, że materia jest we Wszechświecie produkowana stale (co obecnie nie znajduje potwierdzenia, ale z teoretycznego punktu widzenia jest piękne…).
1909 – Niemiecki astronom Max Wolf jako pierwszy zauważył na fotografii powracającą Kometę Halleya. Nazwa pochodzi od nazwiska astronoma Edmonda Halleya, który na początku XVIII wieku badał zapiski o pojawianiu się komet z lat 1456–1682 i w 1705 przewidział ponowne pojawienie się tej komety w 1758. Ostatnio kometa była widoczna 9 lutego 1986, następny przylot wyliczono na 28 lipca 2061.
1721 – Zmarł Rudolf Jakob Camerarius (ur. 12 lutego 1665) niemiecki lekarz i botanik. Wykrył zjawisko istnienia płci u roślin wyższych. Przeprowadził serię metodycznych doświadczeń i stwierdził, że istnieją zarówno rośliny obojnacze, jak i rozdzielnopłciowe. Myśl, że rośliny rozmnażają się jak zwierzęta, była jednak długo silnie krytykowana. Jak sądzicie, przez kogo?
12 września
1683 – V wojna austriacko-turecka: wojska polsko-austriacko-niemieckie pod dowództwem króla Jana III Sobieskiego rozgromiły oblegającą Wiedeń armię Imperium Osmańskiego, dowodzoną przez wezyra Kara Mustafę.
1818 – Urodził się Richard Jordan Gatling (zm. 26 lutego 1903) – amerykański wynalazca, konstruktor broni palnej. Najlepiej znany jako wynalazca opatentowanej w 1862 r. kartaczownicy z obrotową wiązką luf, będącej pierwszym udanym modelem karabinu maszynowego, a nazywanej na od jego nazwiska kartaczownicą Gatlinga. Co ciekawe: z wykształcenia był lekarzem. Obecnie główną zasadę jego wynalazku stosuje się w uzbrojeniu samolotów.
1989 – Sejm PRL udzielił wotum zaufania rządowi Tadeusza Mazowieckiego, pierwszego niekomunistycznego premiera w powojennej historii Polski i jednocześnie ostatniego premiera PRL (o czym się często zapomina; konstytucja PRL obowiązywała do 29 grudnia 1989…). Mazowiecki był premierem do 4 stycznia 1991 r.
13 września
1860 – Z balonu unoszącego się nad Bostonem wykonano najstarsze zachowane do dziś zdjęcie lotnicze. Jego autorami są James Wallace Black i Samuel Archer King, a wykonano je z wysokości 630 metrów.
1873 – Urodził się Constantin Carathéodory, (zm. 2 lutego 1950) – matematyk niemiecki pochodzenia greckiego, syn greckiego dyplomaty. Jego prace dotyczyły rachunku wariacyjnego, teorii miary, równań różniczkowych i teorii odwzorowań konforemnych. W teorii miary podstawowa definicja zbioru mierzalnego jest nazywana warunkiem Carathéodory’ego. Wraz z Einsteinem pomagał w ucieczce z Niemiec wielu uczonym pochodzenia żydowskiego, załatwiając zaproszenia z amerykańskich uczelni, gdzie miał wpływowych przyjaciół i znajomych. Matematyczna strona teorii Einsteina opierała się o prace Carathéodory’ego.
1959 – Radziecka sonda Łuna 2 jako pierwszy ziemski obiekt dotarła na Księżyc, rozbijając się o jego powierzchnię.
14 września
1814 – Francis Scott Key (prawnik i poeta amerykański, 179-1843) napisał tekst pieśni pt. „Gwiaździsty Sztandar”, będącej obecnie hymnem narodowym Stanów Zjednoczonych. Po raz pierwszy w druku, pod tym samym tytułem wiersz ukazał się 20 września w gazecie Baltimore Patriot. Niemal 120 lat później, 3 marca 1931 roku, Kongres Stanów Zjednoczonych oficjalnie ustanowił jego tekst hymnem państwowym Stanów Zjednoczonych.
1879 – Urodziła się Margaret Higgins Sanger (zm. 6 września 1966) – amerykańska feministka, aktywistka na rzecz świadomego macierzyństwa i eugeniki, założycielka American Birth Control League. Jej matka, katoliczka, była osiemnaście razy w ciąży, chorowała na gruźlicę i wczesne stadium raka macicy. W 1914 roku Margaret zaczęła wydawać miesięcznik The Woman Rebel (Zbuntowana kobieta z mottem „Bez bogów, bez panów”), krytykujący instytucję małżeństwa, kapitalizm, czystość seksualną („obsceniczna pruderia”) a także propagujący wiedzę na temat fizjologii kobiety, antykoncepcji i kontroli urodzin. W październiku 1916 roku otworzyła pierwszą w Stanach Zjednoczonych nielegalną klinikę planowania rodziny, ulokowaną w nowojorskiej dzielnicy imigrantów Brownsville. Niestety, była zwolenniczką nazistowskiego programu eugenicznego i ulegała wpływom rasistów…
1970 – Zmarł Rudolf Carnap (ur. 18 maja 1891) – niemiecki filozof, logik i matematyk, jeden z głównych przedstawicieli tzw. pozytywizmu logicznego (neopozytywizmu), współtwórca słynnego Koła Wiedeńskiego. Od 1941roku obywatel USA. Autor prac z zakresu filozofii nauki, języka, teorii prawdopodobieństwa, logiki klasycznej, indukcyjnej oraz modalnej. Programowo zwalczał wszelką metafizykę, jako zajmującą się problemami pozornymi. Żądał, aby wszystkie problemy nauk empirycznych sprowadzać do fizyki. Był zawziętym i czynnym przeciwnikiem maccarthyzmu: do zmiany sytuacji politycznej w USA nie przyjął oferowanej mu katedry w Uniwersytecie Kalifornijskim, co wymagało złożenia przysięgi lojalności oraz fałszywych deklaracji politycznych.
Bogdan Miś
Urodzony w roku 1936. Matematyk, dziennikarz. Członek Towarzystwa Dziennikarskiego,
Polskiego Towarzystwa Matematycznego, Polskiego Towarzystwa Informatycznego.
Wyszperał
Bogdan Miś
Wszystkie ilustracje i informacje zaczerpnięto z zasobów Wikipedii oraz witryny Today In Science History.
Opinie i komentarze autora.