16.05.2023

Kolejny tydzień…
…przynosi – jak zazwyczaj – przegląd wydarzeń z przeszłości. Ograniczamy się w zasadzie do zdarzeń, związanych z nauką, techniką, kulturą — czyli z tym, co naprawdę ważne dla postępu cywilizacji. Zupełnie incydentalnie omawiamy wydarzenia polityczne.
Kryterium wyboru informacji chyba nie istnieje, a w każdym razie jest ogromnie subiektywne. Czasami skupiamy się na faktach ciekawych, intrygujących albo po prostu zabawnych.
16 maja
1836 – Amerykański poeta i nowelista Edgar Allan Poe poślubił swą 13-letnią kuzynkę Virginię. Dziś by go pewno zamknęli…

1888 – Amerykański wynalazca i przemysłowiec ego Emil Berliner (1851-1979) zaprezentował skonstruowany przez siebie gramofon.
1960 – Uruchomiono pierwszy laser (rubinowy) skonstruowany przez amerykańskiego fizyka Theodore’a Maimana.
17 maja
1642 – Francuzi założyli fort Ville-Marie, gdzie potem powstała niewielka osada francuska, na cześć królewską nazwana Mont Royal – „Wzgórze królewskie” – stąd obecna nazwa. Montreal.

1897 – Został zwodowany USS Holland, pierwszy okręt podwodny pełniący służbę w US Navy i jednocześnie pierwszy na świecie wcielony do służby, w którym zastosowano napęd spalinowy na powierzchni i elektryczny w zanurzeniu.
1954 – W amerykańskich szkołach została zniesiona segregacja rasowa. Był to szok dla konserwatywnej prawicy, która długo jeszcze nie pozwalała na pełną realizację tego ustalenia. Zinstytucjonalizowana segregacja rasowa została zakończona dzięki wysiłkom takich aktywistów na rzecz praw człowieka jak Rosa Parks i Martin Luther King, pracujących od zakończenia wojny aż do chwili przyjęcia Voting Rights Act (ustawa o prawie do głosowania) i Civil Rights Act (ustawa o prawach obywatelskich) w 1964 r., popartych przez prezydenta Lyndona Johnsona 3 lipca tegoż roku.
18 maja
1912 – W Palo Alto Amerykanin George Horine jako pierwszy osiągnął granicę 2 metrów w skoku wzwyż. Obecny rekord świata wynosi 2,45 m i ustanowił go w roku 1993 Javier Sotomayor z Kuby.
1929 – Podczas konferencji w Barcelonie FIFA wyznaczyła Urugwaj na organizatora I Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej w roku następnym. Czyli szaleństwo futbolowe kończy dzisiaj 94 lata. I się trzyma!

1991 — Rozpoczęła się załogowa misja statku Sojuz TM-12 na stację orbitalną Mir, m.in. z pierwszą w historii kosmonautyki obywatelką brytyjską Helen Sharman na pokładzie. Urodziła się w roku 1963, z zawodu jest chemiczką i popularyzatorką nauki. Była w Kosmosie niejako nieoficjalnie, bo rząd brytyjski nie udzielił jej misji żadnego wsparcia. Lot jej został sfinansowany (11,2 mln dolarów) prywatnie w ramach „Projektu Juno”, do którego dołożyli się również Rosjanie. Ale Order Imperium Brytyjskiego dostała; dobre i to. Pracowała też jako kierownik do spraw operacyjnych na wydziale chemii Imperial College London.
19 maja
1868 — Urodził się John Fillmore Hayford (zm. 10 marca 1925) — amerykański geodeta. W 1909 roku wyznaczył elementy elipsoidy ziemskiej. Sformułował jedną z hipotez izostazji. Na jego cześć nazwano krater Hayford na niewidocznej stronie Księżyca. Uważa się go za twórcę nowoczesnych pomiarów Ziemi.
1935 — Zmarł Thomas Edward Lawrence (Lawrence z Arabii, ur. 16 sierpnia 1888) — brytyjski archeolog, podróżnik, wojskowy, pisarz i dyplomata. Służył jako oficer armii brytyjskiej na Bliskim Wschodzie, istotnie przyczyniając się do zwycięstwa arabskiej rewolty skierowanej przeciwko Imperium Osmańskiemu. W roli doradcy wojskowego przy sztabie księcia Fajsala wziął udział w kluczowych dla powstania starciach: zdobyciu Akaby i bitwie pod Megiddo, znacząco wpływając na ich przebieg. Przyczynił się do powstania częściowo niepodległych państw, Iraku i Transjordanii (od 1949 r. – Jordania). Jego życie stało się kanwą dla wielu powieści, sztuk teatralnych i filmów, z których najbardziej znany jest Lawrence z Arabii w reżyserii Davida Leana.

1961 – Radziecka sonda Wenera 1 po utracie łączności z Ziemią przeleciała w odległości 100 tys. km. od Wenus. Głównym celem było zbadanie promieniowania korpuskularnego i pola magnetycznego między Ziemią a Wenus oraz w otoczeniu Wenus. Sonda miała zderzyć się z powierzchnią planety. Ale i tak Wenera 1 była pierwszym statkiem w historii pomyślnie wysłanym w kierunku Wenus.
20 maja
1570 – W Antwerpii został wydany pierwszy nowożytny atlas świata Theatrum orbis terrarum. Jego autorem jest kartograf Abraham Ortelius. Ortelius regularnie poprawiał i rozbudowywał atlas, wydając łącznie 31 edycji w różnych formatach, aż do swojej śmierci w 1598 roku. W rezultacie opublikowano 70 map i 87 odniesień bibliograficznych w pierwszym wydaniu w 1570 roku, a 167 map i 183 odniesień w 1612 roku
1873 – Levi Strauss (pochodził z Niemiec) i Jacob Davis uzyskali amerykański patent na dżinsy. Zaprojektował je sam Strauss jako strój roboczy dla górników i farmerów. Ze względu na swoją ponadpokoleniową popularność, dżinsy zyskały status jednej z ikon popkultury XX wieku. Matka niżej podpisanego, zobaczywszy moje pierwsze dżinsy, powiedziała „Naprawdę masz zamiar to nosić”? Odpowiedziałem jej: „Jak będę miał siedemdziesiąt lat, też je będę nosił”. Pomyliłem się: noszę je do dziś stale.

1927 – Amerykański pilot Charles Lindbergh wystartował z lotniska w Garden City pod Nowym Jorkiem w pierwszy w historii samotny lot transatlantycki bez międzylądowań, zakończony po 33,5 godz. lądowaniem w Paryżu.
21 maja
1892 – W mediolańskim Teatro Dal Verme odbyła się premiera opery werystycznej Pajace Ruggiera Leoncavalla. W odróżnieniu od pozostałych dzieł Leoncavalla, Pajace od dnia swej prapremiery cieszą się ogromną popularnością. Były zarówno pierwszą operą w całości nagraną (w roku 1907), jak i w całości sfilmowaną (w roku 1931).
1929 – Sutro and Company of New York City uruchomiła pierwszą automatyczną elektryczną tablicę notowań giełdowych. Był to pierwszy znaczący postęp w informacjach rynkowych od czasu tickera Edisona. Zarząd był w stanie wyświetlić otwarte, wysokie, najniższe i ostatnie ceny każdej notowanej akcji i automatycznie przesuwał liczby w miarę wprowadzania zmian.

1932 — Amelia Earhart jako pierwsza kobieta przeleciała samotnie Atlantyk na trasie Nowa Fundlandia-Irlandia.
22 maja
1922 – Uważany za ojca współczesnej klimatyzacji Amerykanin Willis Carrier (1876-1950) zaprezentował działanie nowego urządzenia chłodniczego ze sprężarką odśrodkową. Czyli lodówki.

1968 – Atomowy okręt podwodny USS Skorpion zatonął wraz z 99-osobową załogą 740 km na południowy zachód od portugalskiego archipelagu Azorów. Do dziś nie wyjaśniono przyczyn katastrofy. Okręt zwodowano pod koniec 1959. Był w czasie służby najszybszym okrętem podwodnym na świecie.
2015 — W Irlandii jako pierwszym kraju na świecie zalegalizowano małżeństwa osób tej samej płci poprzez referendum. Pierwszym krajem, który zalegalizował ustawowo małżeństwa homoseksualne, była w 2001 roku Holandia. Przypomnijmy sobie, że Irlandia jeszcze na początku naszego stulecia uchodziła za jeden z najbardziej katolickich krajów świata. Dziś równoprawność małżeństw jednopłciowych uznają 32 państwa; z tym że w trzech są uznawane jedynie wówczas, gdy zostały zawarte poza ich granicami.

Wyszperał
Bogdan Miś
Wszystkie ilustracje i informacje zaczerpnięto z zasobów Wikipedii oraz witryny Today In Science History.
Opinie i komentarze autora.
Emil Berliner
Emil Berliner, ang. Emile Berliner (ur. 20 maja 1851 w Hanowerze, zm. 3 sierpnia 1929 w Waszyngtonie)