27.06.2025
Faktem jest, że choć o powstaniu, rozkwicie i upadku Rzymu wiemy sporo, to jednak ciągle jeszcze możemy się sporo nauczyć. Edward Gibbon upatrywał źródła jego upadku w barbarzyńcach i religii (chrześcijaństwie). Dziś, dzięki sześciu tomom J. G. A. Pococka, (każdy zatytułowany Barbarzyństwo i religia (Barbarism and Religion, 1999-2015) wiemy, że Gibbon więcej napisał o sobie i własnej wersji oświecenia, niż o Rzymie. Czy kolejne monografie Petera Heathera zbliżają nas do zrozumienia enigmy imperium rzymskiego, czy może raczej dostarczają kolejnej lekcji jak historia służy porachunkom ze współczesnością? Niezależnie od odpowiedzi na to pytanie, warto poznać analizy Heathera, bo zarówno o Rzymie jak i o współczesności ten brytyjski historyk ma wiele do powiedzenia. Swój pierwszy bestseller napisał w 2005 roku i od tamtego czasu, co kilka lat dostarcza swoim wielbicielom nowych emocji. Za każdym razem jest to spojrzenie odkrywcze, a nierzadko zaskakujące, przynajmniej dla mnie.
O jego interpretacji nieoczywistego sukcesu chrześcijaństwa pisałem na łamach SO w grudniu 2024 roku po ukazaniu się polskiego tłumaczenia książki Chrześcijaństwo. Triumf religii (https://studioopinii.pl/archiwa/244082). Dziś chciałbym zwrócić uwagę na inne jego książki, w których analizuje przyczyny upadku imperium rzymskiego. Przypomnijmy najpierw, że trzy jego książki, Upadek cesarstwa rzymskiego (The Fall of the Roman Empire. A New History of Rome and the Barbarians 2005) Imperia i barbarzyńcy (Empires and Barbarians. Migration, Development and the Birth of Europe 2009) oraz Odrodzenie Rzymu (The Restoration of Rome. Barbarian Popes and Imperial Pretenders 2014) zostały niemal jednocześnie wydane po polsku i spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem zarówno w kręgach naukowych jak i w szerokich kręgach czytelniczych. Podobnie jak to się stało w wielu innych krajach.
No więc postawmy jeszcze raz to pytanie. Dlaczego imperium rzymskie upadło? Od czasów Zmierzchu Cesarstwa Rzymskiego wspomnianego Edwarda Gibbona, który ukazywał się w latach 1776-1789, odpowiedzi na to pytanie pojawiało się wiele. W 1984 pewien niemiecki uczony obliczył, że wskazano ponad dwieście przyczyn: od impotencji spowodowanej przez systematyczne zatruwanie ołowiem do rabunkowej gospodarki leśnej, od nadmiernie rozrośniętej biurokracji po zamiłowanie do zbyt gorących kąpieli, od emancypacji kobiet po podagrę. Nic dziwnego, że wielu historyków znużonych niekończącymi się kontrowersjami przychyla się do lansowanej w ostatnich dziesięcioleciach przeciwnej teorii. Otóż wedle tego nowego ujęcia upadku imperium rzymskiego właściwie nie było. Rzymska Europa nie legła w gruzach, lecz uległa ewolucyjnemu przekształceniu. Takie jest właśnie stanowisko Petera Heathera. Jego zdaniem, rzymski kolos w IV wieku był potężny jak dawniej i bynajmniej nie chwiał się na glinianych nogach. Co więc było przyczyną upadku? Otóż prawdziwym katalizatorem upadku cesarstwa zachodniego było jedno brzemienne w skutki wydarzenie z 376 roku: nagłe pojawienie się nowego, budzącego grozę ludu – Hunów. To pod ich naporem barbarzyńscy sąsiedzi imperium – Goci, Wandalowie, Frankowie, Alanowie – przez następne sześćdziesiąt lat szukali schronienia na ziemiach cesarstwa. Rezultat? W Galii, Hiszpanii, Afryce, a nawet Italii powstały barbarzyńskie królestwa – zalążek przyszłej Europy – a Rzymianie nie potrafili ich zmusić do uległości. Sto lat później bo w 476 roku ostatni cesarz Romulus Augustulus został po cichu „odesłany na emeryturę” przez germańskiego wodza Odoakra i właśnie ten fakt oznaczał prawdziwy koniec imperium założonego przez jego mitycznego imiennika. Czy jest to wyjaśnienie zadowalające? Na pewno nie wszystkich. Ale warto się z nim zapoznać.
I jeszcze jedna informacja bibliograficzna. Swoją ostatnią książkę Peter Heather napisał wspólnie z Johnem Rapley. Jej tematem jest już nie tylko Rzym, ale też USA i w ogóle przyszłości Zachodu (Why Empires Fall: Rome, America, and the Future of the West 2023) czy i ona wpisze się na listę bestsellerów? Obecny kryzys USA i jego obecny prezydent na pewno sprzyjają uważnym oględzinom tego, co się dzieje nie tylko z Ameryką, ale i z całą cywilizacją zachodnią. To w sumie optymistyczna lektura bo uzmysławia, że nawet tak potężne państwo jak USA może zakończyć epokę swoich wpływów i to znacznie wcześniej niż wielu Amerykanom się dziś wydaje. Nie jest wykluczone, że przyczynienia się do tego próba uczynienia Ameryki znowu wielkiej a hasło Trumpa MAGA stanie się gwoździem do trumny amerykańskiego imperium.
Bardezo ciekawe prace na tremat przyczyn upadku Imperium Romanum. Pozwala zrozumieć także fenomen i siłę Europy, w którą prawica, zwłaszcza prymitywna, wątpi ponieważ jej nie rozumie. Dla nas pytanie o przesłanki upadku USA jest ciekawsze, bo silnie oddziałuje na bezpieczeństwo Polski.
Spacerując po Rzymie wśród powalonych kolumn i kościelnych bazylik zawsze miałem wrażenie że kk przejął wiele komponentów cesarstwa. Pytaniem otwartym zawsze pozostanie na ile cesarstwo wpłynęło na kościół na jego ekspansywność i dążenie do podporządkowania sobie wszystkich i wszystkiego. Na pewno bardzo szybko zapomniano o słowach ubogiego cieśli by nie budować królestwa na tej ziemi. Hieronim niepotrzebnie się dołował upadkiem imperium ponieważ już wkrótce pojawiła się era „Augustów” – wspaniałych i nieomylnych papieży władających z rozmachem światem widzialnym i niewidzialnym. Pontifex rex maximus
To zaskakujący wniosek – Rzym upadł bo nie podołał napływowi tych wszystkich barbarzyńców uciekających przed Hunami. Czy nie brzmi to bardzo współcześnie, czy nie zostanie wykorzystane przez przeciwników migracji z biednego Południa do krajów bogatego Zachodu ? Teraz nie ma Hunów ale przyjdzie katastrofa klimatyczna i róg Afryki ruszy do Europy,. Co wtedy zrobią obrońcy praw człowieka,? Bardzo ciekawe.
Europa współczesna stoi przed kolejnymi falami migracji z Afryki i Azji, głównie, choc nie wyłącznie z powodów klimatycznych. Ponieważ społeczeństwa Europy en bloc charakteryzuje ujemny przyrost naturalny, głównym zadaniem intelektualistów i polityków jest pytanie jak zachować integralnośc kulturową i społeczną Europy wobec przewidywanego napływu migrantów. Jak skutecznie integrować migrantów. Prawicowe histerie antyimigranckie nie rozwiązują problemu a wyłącznie starają się go odsuwać na później. Chowanie głowy w piasek nie rozwiązuje problemu.
A tłumy na Via Apia zawsze młode…