2017-04-04.
Kolejny tydzień przynosi — jak zazwyczaj — przegląd wydarzeń z przeszłości. Ograniczamy się w zasadzie do zdarzeń, związanych z nauką, techniką, kulturą — czyli z tym, co naprawdę ważne dla postępu cywilizacji. Zupełnie incydentalnie omawiamy wydarzenia polityczne.
Kryterium wyboru informacji chyba nie istnieje, a w każdym razie jest ogromnie subiektywne. Czasami skupiamy się na faktach po prostu ciekawych, intrygujących albo po prostu zabawnych.
Oto te fakty:
28 marca
1842– Odbył się pod batutą Ottona Nicolaia pierwszy koncert Filharmoników Wiedeńskich (Wiener Philharmoniker). W rankingu prestiżowego brytyjskiego miesięcznika Gramophone Filharmonicy Wiedeńscy uzyskali miano jednej z pięciu najlepszych orkiestr świata. Siedzibą orkiestry jest Musikverein, a jej członkowie są dobierani spośród zespołu Opery Wiedeńskiej.
Alexander Grothendieck
1928 – Urodził się w Berlinie jeden z największych matematyków drugiej połowy XX wieku, Alexander Grothendieck (zm. 13 listopada 2014). Początkowo zajmował się teorią przestrzeni Banacha oraz przestrzeniami liniowo-topologicznymi i ich tzw.iloczynami tensorowymi. Twórca nowoczesnych podstaw geometrii algebraicznej. W czasie wojny ukrywał się w Le Chambon-sur-Lignon. Laureat Medalu Fieldsa w 1966 roku.
1979 – W elektrowni atomowej Three Mile Island (amerykańska cywilna elektrownia jądrowa położona na sztucznej wyspie o tej samej nazwie na rzece Susquehanna, koło Harrisburga, w stanie Pensylwania) zdarzył się wypadek. Częściowemu stopieniu uległ rdzeń jednego z dwóch reaktorów jądrowych. Był to jeden z dwóch najpoważniejszych incydentów atomowych w USA. Obsługa zdołała wprawdzie utrzymać kontrolę nad reaktorem, a żadna z osób nie została napromieniowana w stopniu zagrażającym zdrowiu, wypadek miał jednak poważne konsekwencje ekonomiczne i społeczne: przyczynił się do spadku publicznego poparcia wykorzystania energii atomowej.
29 marca
1561 – Urodził się Santorio Santorio (nazywany także Santorio Santorii, Sanctorius of Padua) – włoski lekarz, fizyk i wynalazca, profesor medycyny na Uniwersytecie w Padwie. W 1612 podał pierwszy opis konstrukcji termometru. Wynalazł ponadto urządzenia do pomiaru pulsu oraz usuwania kamieni z pęcherza, a także łóżko wodne. Za pomocą skonstruowanej przez siebie wagi przez trzydzieści lat regularnie ważył siebie oraz wszystko, co jadł lub wydalał. Na podstawie tych doświadczeń sfomułował pojęcie „niedostrzegalnego oddychania” mające wyjaśnić różnicę mas, dając podstawy nauce o metabolizmie.
1772 – Zmarł Emanuel Swedenborg, przed nobilitacją Swedberg, szwedzki naukowiec, filozof, mistyk i interpretator Biblii. Pod koniec XVIII wieku na bazie przesłania pism Swedenborga ugruntowała się doktryna religijna nazywana Nowym Jeruzalem i – w 15 lat po śmierci Swedenborga – w Anglii nowy Kościół oparty o jego doktrynę. Istnieją jego różne odłamy do dziś w USA i RPA. Miał duży wpływ na wielu myślicieli i pisarzy XIX wieku.
Le Redoutable
1967 – We Francji zwodowano pierwszy atomowy okręt podwodny klasy Le Redoutable (w sumie było ich sześć) Były to jednostki francuskiego systemu odstraszania nuklearnego. W trakcie służby w latach 1971-2008 przenosiły pociski balistyczne SLBM M1 a następnie M4.
30 marca
1689 – Szlachcic polski i filozof Kazimierz Łyszczyński został skazany na śmierć za ateizm (był autorem traktatu De non existentia Dei („O nieistnieniu Boga”) i poddany okrutnej egzekucji na Rynku Starego Miasta w Warszawie. Następnie jego zwłoki spalono za miastem. Został zadenuncjowany przez sąsiada, Jana Kazimierza Brzoskę (ówczesnego stolnika bracławskiego), który – nie chcąc zwrócić pożyczonej mu przez Łyszczyńskiego dużej sumy pieniędzy – wykradł i przekazał sądowi rękopis dzieła. Kazimierz Łyszczyński jest patronem Internetowej Listy Ateistów i Agnostyków, powstałej w roku 2007 i „czasowo” zawieszonej w styczniu 2016 roku. Autor niniejszych notek ma zaszczyt figurować na niej na pierwszym miejscu.
1858 – W USA opatentowano ołówek z gumką. Patent (No. 19,783) otrzymał niejaki Hyman L. Lipman z Filadelfii.
Pomnik Banacha w Krakowie
1892 – Urodził się Stefan Banach, najsłynniejszy polski matematyk, twórca Analizy Funkcjonalnej, z wielkimi osiągnięciami w licznych dziedzinach matematyki. Do dziś bada się noszące jego nazwisko przestrzenie Banacha. Był nieślubnym dzieckiem, nigdy nie ukończył formalnie studiów. Nawet doktorat obronił dzięki podstępowi przyjaciół, którzy przekonali go, że trzeba niektóre pojęcia matematyczne wyjaśnić paru uczonym; była to… doktorska komisja egzaminacyjna. Zmarł w 1945 roku na raka.
31 marca
Koń Przewalskiego, uznany za gatunek wymarły na wolności
1839 – Urodził się Nikołaj Michajłowicz Przewalski (zm.1888), rosyjski geograf, generał, badacz środkowej i wschodniej Azji. Nazwisko ma brzmiące po polsku i z Polską pewne związki: był w 1864 roku nauczycielem geografii w szkole wojskowej w Warszawie, ale poza tym niewiele więcej; wywodzi się bowiem z kozackiego rodu o nazwisku Perewalskij. Inna sprawa, że jego prapradziad otrzymał polskie szlachectwo od Stefana Batorego. Odbył liczne wyprawy – do Chin, na Syberię, do Tybetu… Jako drugi po Marco Polo Europejczyk badał jezioro Łob-Nor, odkrył pasmo gór Ałtyn-Tag. Opisał po raz pierwszy w świecie dzikiego konia, nazwanego później koniem Przewalskiego.
1889 – W Paryżu Gustave Eiffel wywiesił flagę francuską na oddanej właśnie do użytku słynnej Wieży, dziś symbolu Paryża. W czasie budowy budziła liczne kontrowersje: już w miesiąc po rozpoczęciu prac, 14 lutego 1887 roku, dziennik Le Temps opublikował słynny „Protest artystów” przeciwko budowie. Protest podpisało wiele znanych osób, między innymi: poeta Sully Prudhomme, pisarze Aleksander Dumas i Guy de Maupassant, czy kompozytor Charles Gounod. Ciekawostka: faktycznymi pomysłodawcami konstrukcji wieży byli dwaj pracownicy w biurze Gustave’a Eiffela: Maurice Koechlin i Émile Nouguier.
1978 – Zmarł Charles Herbert Best (ur. 1899), fizjolog kanadyjski, współodkrywca insuliny. Studiował medycynę na University of Toronto, gdzie został asystentem Fredericka Bantinga, z którym odkrył w 1922 roku insulinę, co stanowiło przełom w leczeniu cukrzycy. W 1923 roku Bantinga wyróżniono za to odkrycie Nagrodą Nobla, ale współlaureatem nie został jego asystent Best, tylko szef instytutu badawczego John Macleod. W akcie solidarności Banting podzielił się premią finansową z Bestem.
1 kwietnia
Traktat Sophie Germain o powierzchniach elastycznych
1776 – Urodziła się Marie-Sophie Germain ( zm. 27 czerwca 1831) – świetna francuska matematyczka. Matematyką zainteresowała się w wieku 13 lat, mimo silnych oporów ze strony rodziców, którzy starali się odciągnąć ją od męskich rzekomo zajęć. Musiała przez długi czas występować pod męskim pseudonimem Le Blanc; kilka lat prowadziła pod tym nazwiskiem korespondencję naukową z samym Gaussem (w końcu jednak zdradziła, że jest kobietą). Największe jej osiągnięcia dotyczą teorii liczb i teorii sprężystości.
1960 – Na orbitę wszedł TIROS-1 wystrzelony z Cape Kennedy, pierwszy w historii satelita meteorologiczny. Oznaczało to przełom w prognozowaniu pogody. Satelita pracował bez zakłóceń tylko do 15 czerwca 1960. Przez 78 dni (ok. 188 godzin pracy ciągłej) przesłał na Ziemię 22 952 zdjęcia pokrywy chmur (w tym 19 389 użytecznych pod względem meteorologicznym). Odbiorem zdjęć zajmowały się stacje odbiorcze w New Jersey i na Hawajach. Co ciekawe: do dziś pozostaje na orbicie, której trwałość określana jest na około 50 lat.
1968 – Zmarł Lew Landau, laureat nagrody Nobla z fizyki (1962) za teorie materii skondensowanej, w szczególności ciekłego helu. Jako dziecko odznaczał się nadzwyczajnym talentem matematycznym na pograniczu genialności. Aresztowany w czasie stalinowskiej Wielkiej Czystki w roku 1938, między innymi za napisanie z dwoma innymi fizykami, ulotki potępiającej reżim Stalina. Zwolniony rok później, po staraniach Piotra Kapicy, który zagroził przerwaniem wszelkiej pracy naukowej, jeżeli Landau nie będzie uwolniony. Współtwórca radzieckiej broni jądrowej.
2 kwietnia
Słynna „plama Rorschacha”
1922 – Zmarł Hermann Rorschach szwajcarski psychiatra i psychoanalityk. Twórca testu plam atramentowych Rorschacha stosowanego dla celów klinicznych w psychopatologii diagnostycznej. Test opiera się na ludzkiej skłonności do reagowania na różnorodne bodźce – w tym przypadku widok plamy atramentowej – poprzez interpretacje i odczucia. Właściwie przygotowany obserwator jest podobno w stanie ustalić nieuświadomione lub skrywane cechy charakteru i odruchy badanego. Opracowane przez niego narzędzia są od tamtej pory szeroko stosowane w ocenie i diagnozie psychologicznej. Obecnie test jest uważany za mocno kontrowersyjny.
1934 – Urodził się Paul Joseph Cohen, który udowodnił niezależność tzw. pewnika wyboru oraz hipotezy continuum od pozostałych aksjomatów matematyki. Oznaczało to – w szczególności – rozwiązanie słynnego Problemu Nr 1 Davida Hilberta, jednego z najtrudniejszych i najważniejszych filozoficznie zagadnień matematyki współczesnej. Cohen dostał za to w 1966 roku Medal Fieldsa, najwyższy honor, jaki może otrzymać matematyk. Najogólniej – i dość nieściśle – mówiąc, Cohen dowiódł, że nie istnieje jedna „uniwersalna” matematyka, wynikająca z jakichś rzekomych „praw natury”, Było to osiągnięcie nieco podobne do odkrycia geometrii nieeuklidesowych. Cohen zmarł w roku 2007.
1953 – Znane pismo Nature opublikowało artykuł Francisa Cricka i Jamesa Watsona, w którym uczeni opisali strukturę kwasów nukleinowych, słynną „podwójną helisę”, wyjaśniającą budowę DNA. Oznaczało to przełom w genetyce.
3 kwietnia
Przykład figur Chladniego dla płytki kwadratowej
1827 – Zmarł w wieku 71 lat we Wrocławiu Ernst Florens Friedrich Chladni, niemiecki fizyk i geolog, badacz meteorytów. Ustalił prędkość rozchodzenia się fal podłużnych w licznych metalach i drewnie, a także prędkość dźwięku w szeregu gazów. Od jego nazwiska pochodzi nazwa odkrytego przezeń zjawiska zwanego figurami Chladniego. Zasłynął jako jeden z pierwszych uczonych wyznających pogląd o kosmicznym pochodzeniu meteorytów, w związku z czym uchodzi za ojca współczesnej meteorytyki.
1934 – Urodziła się w Londynie Jane Goodall, właśc. baronessa Valerie Jane Morris-Goodall, brytyjska badaczka w dziedzinie nauki o ssakach naczelnych, etologii i antropologii. Odkryła m. in., że szympansy posługują się narzędziami. Uchodzi za największą specjalistkę w historii od badań nad szympansami.
1965 – Tego dnia pojawił się na orbicie wokółziemskiej pierwszy w dziejach kosmiczny reaktor jądrowy SNAP10A. Umieszczono go na satelicie Snapshot (Space Nuclear Auxiliary Power Shot). Silnik został wyłączony po godzinie pracy, gdy pojawiły się skoki wysokiego napięcia, które powodowały interferencję z czujnikami systemu kierowania położeniem statku (sztucznym horyzontem). Reaktor kontynuował pracę z mocą cieplną 39 kW (500 W elektrycznej) przez kolejne 43 dni, aż do usterki układu telemetrii satelity. Snapshot pozostaje na orbicie okołoziemskiej, której trwałość szacuje się na 4000-5000 lat.
Wyszperał
Bogdan Miś
Wszystkie ilustracje pochodzą z zasobów Wikipedii.
